۵۰۰۰ سال پیش در شهر سوخته سیستان از پس مانده حیوانی انرژی تولید می شده

هنوز دو ماه از سفر «هائو پینگ»، رئیس کنفرانس عمومی یونسکو برای رونمایی از لوح ثبت جهانی شهر سوخته به ایران نمی‌گذرد که باستان‌شناسان در اطراف این شهر 5200 ساله به یافته‌های تازه‌ای دست یافتند.

آنها در یک کارگاه صنعتی پنج هکتاری با نام «تپه‌دشت»، دو کوره متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد، شواهدی از تولید انرژی از فضولات حیوانی برای تامین سوخت این کوره‌ها،‌ مقداری مواد غذایی و اثر انگشت انسان‌های 5000 ساله و تعدادی اشیا متعلق به این دوره کشف کردند.

«تپه دشت» در سه کیلومتری جنوب غربی شهر سوخته در شمال سیستان‌و‌بلوچستان قرار گرفته است. این محوطه کارگاهی قبل از انقلاب اسلامی توسط باستان‌شناسان اروپایی کشف و پس از آن عملیات حفاری در آن آغاز شد.

به گفته باستان‌شناسان، این محوطه باستانی در دوره‌های دوم، سوم و چهارم استقرار در شهر سوخته یعنی از سال 2900 قبل از میلاد به بعد فعال بوده است.

یک گروه 15 نفره باستان‌شناس از هشت آذر تا نهم دی‌ماه سال جاری به مدت 30 روز در آن حفاری کردند، برخی یافته‌های آنها برای نخستین‌بار است که در ایران کشف می‌شود.

دکتر «مهدی مرتضوی»، سرپرست گروه باستان‌شناسی «تپه‌دشت» در گفتگو با ایسنا در مورد یافته‌های فصل دوم کاوش گفت: در این کاوش چندین اثر انگشت متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد پیدا شد، آنها متعلق به سفالگران شهر سوخته که در این کارگاه اشیای مختلف تولید می‌کرده‌اند است.

مرتضوی ادامه داد: اثر انگشت‌ها مربوط به سفالگران شهر سوخته است که در حین شکل دادن به سفال، اضافه‌های گل‌ را جدا کرده و دور انداخته است، در این دور ریز‌های گل سفال، آثار انگشت به روشنی قابل مشاهده است.

وی مهمترین یافته این فصل کاوش را یافته‌های اثر انگشت انسان‌های 5000 ساله می‌داند که می‌تواند در روشن شدن برخی ابهامات شهر سوخته موثر باشد.

علاوه‌بر این، مرتضوی گفت که این آثار می‌تواند در تعیین جنسیت و رنج سنی افراد شاغل در کارگاه‌ها کمک کند.

کشف مواد غذایی 5000 ساله

رئیس دانشکده باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان از کشف محلی برای نگهداری مواد غذایی در یک کارگاه تولید سفال نیز خبر داد.

وی در این‌باره گفت: در این انبارک خمره‌ای شکل، مقداری مواد غذایی کپک‌زده یافت شد. یک ظرف گلابی شکل متعلق به اواسط هزاره سوم قبل از میلاد نیز در این فصل کشف شد. ظرفی شبیه به «جام بز»، ‌نخستین پویانمایی ساخته شده در دنیا که در شهر سوخته کشف شد.

مرتضوی در پاسخ به اینکه احتمال دارد «جام بز» در این کارگاه تولید شده باشد، گفت: در اینکه این جام در یکی از کارگاه‌های تولید سفال شهر سوخته ساخته شده تردیدی نیست، اما اگر بخواهیم بدانیم که در اینجا ساخته شده یا در «رودبیابان» یک کارگاه تولید سفال متعلق به شهر سوخته در فاصله 29 کیلومتری از این شهر باید سفال تجزیه عنصری شود و با خاک "تپه دشت" و "رودبیابان" مقایسه شود.

مشاور انجمن باستان‌شناسی جنوب آسیا به کشف تکه‌های پارچه‌ متعلق به اواسط هزاره سوم قبل از میلاد نیز اشاره کرد. یافته‌ای که مشخص می‌کند مردم آن دوران چگونه از محیط پیرامون برای پوشش خود استفاده می‌کنند.

مرتضوی در مورد تکه ‌پارچه‌های یافت شده در «تپه‌دشت» اظهار کرد: از این پارچه‌ها آزمایشات مختلفی صورت گرفته، برخی از پارچه‌ها از بافت‌های گیاهی و حیوانی تشکیل شده‌اند، در واقع از موی بز و کنف پارچه تولید شده است.

مردم ایران باستان از یک منبع تجدیدپذیر انرژی استفاده می‌کردند؟

اینکه مردم ایران باستان از "زیست گاز" یک منبع تجدیدپذیر انرژی استفاده می‌کردند را پژوهش‌های باستان‌شناسان مشخص می‌کند، اما آنها تاکنون توانسته‌اند شواهدی مبنی بر تولید انرژی از فضولات حیوانی در کارگاه سفالگری شهر سوخته بیابند. سرپرست گروه باستان‌شناسی شهر سوخته در این ‌باره عنوان کرد: ظاهراً انرژی باستان در سیستان کود حیوانی بوده است.

مرتضوی افزود: پس از بررسی‌ها و پژوهش‌های فصل نخست حفاری در این منطقه، مشخص شد که کوره ‌های تپه دشت با کود حیوانی از 800 تا 1100درجه سانتی گراد حرارت تولید می‌کرده است»

به گفته وی، حتی گیاهی که به وسیله آن کود حیوانی مشتعل می‌شده در بخش‌هایی از کوره‌ها یافت شد. این گیاه که شبیه خار است، اکنون نیز بدون تغییر در اطراف شهر سوخته یافت می‌شود.

این مسئول در بخش دیگری از استفاده روش "باستان‌شناسی تجربی" برای بررسی نوع سوخت مصرفی کروه‌های پخت سفال در «تپه‌دشت» نیز خبر داد.

وی گفت: تیم حفاری همزمان با حفاری، یک کوره مشابه با کوره‌ای که در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفته، شبیه سازی کرد؛ با این تفاوت که ابعاد، ظرفیت و استاندارد‌های کوره شبیه‌سازی شده با کوره مورد استفاده در تپه دشت تفاوت داشت. هدف از طراحی کوره پخت سفال نبود، بلکه بررسی واکنش باقی مانده‌های خاکستر کود‌های حیوانی با خاکستر کشف شده در این محوطه بود. این کوره همانند کوره‌های قدیمی در جهت باد غالب منطقه ساخته شد تا تاثیر انرژی باد نیز معلوم شود. درجه حرارت ناشی از سوختن چند تکه کود حیوانی در این کوره که علمی هم درست نشده بود، 288 درجه سانتی گراد بود»

کشف پیکرک‌های گاو اصیل ایرانی(گاو سیستانی)

مسئول این گروه حفاری در بخش دیگری به کشف بعدی تیم باستان‌شناسی که به اهمیت گاو سیستانی در نزد مردم شهر سوخته می‌پردازد،‌ اشاره کرد. کشف چند پیکرک گاو از جمله دیگر یافته‌های تیم حفاری «تپه دشت» است.

مرتضوی در این‌باره اظهار کرد: در مورد پیکرک‌های کشف شده تصور بر این است که یک حالت نمادین برای مردم آن دوران داشته است. پیکرک گاو، نمادی از نژاد گاو سیستانی که هنوز هم نژاد برتر دامی شناخته می‌شود و تصاویر آن در تخت جمشید هم وجود دارد، است. این پیکرک نشان می‌دهد که این گاو یک حیوانی بوده که برای مردم آن دوران بسیار مهم بوده است. اهمیت آن به این دلیل است که علاوه بر اینکه از شیر، گوشت و پوست این حیوان استفاده می‌کردند، ‌از پهن آن برای تولید انرژی، از قدرت آن در کارهای کشاورزی و در ضمن از استخوان آن نیز به عنوان ابزار استفاده می‌کردند»

در مورد گاو سیستانی، کارشناسان معتقدند که این نژاد دامی برتر کشور محسوب می‌شود و قابلیت افزایش وزن تا یک کیلو و 100 گرم در روز را داشته و همچنین می‌تواند روزانه پنج کیلو و 700 گرم شیر تولید کند.

از مجموع 5.7 (پنج و هفت دهم) هکتار وسعت «تپه دشت»، حفاری در دو مربع 6 در 6 و 5 در 10 متر انجام پذیرفته‌ است. تاکید گروه باستان‌شناسی بر حفاری در سطح محوطه بوده تا نقاط مهم برجسته و با برنامه‌ ریزی کاوش شوند.

مهدی مرتضوی، رئیس گروه باستان‌شناسی شهر سوخته فارغ‌التحصیل باستان‌شناسی از دانشگاه‌ "برادفورد" انگلستان بوده و برای مطالعات باستان‌شناسی تا حالا به چهار قاره کره زمین سفر کرده و بیش از 70 مقاله علمی به چاپ رسانده است.