زخم‌هایی ژرف بر پیکر آتشکده‌ی سنگی داراب

	زخم‌هایی ژرف بر پیکر آتشکده‌ی سنگی داراب
زخم‌هایی ژرف بر پیکر آتشکده‌ی سنگی داراب
   
 
خبرنگار اَمرداد – سیاوُش آریا :

تنهاترین آتشکده و نیایشگاه‌(:جایگاه عبادت) سنگیِ ساسانی ایران روزگار اندوه‌باری را سپری می‌کند. نم و رطوبت به جان بخش‌هایی از سقف و دیوارهای آن افتاده و پوسیدگی سنگ‌ها را پدید آورده است. یادگاری‌نویسی‌ها چهره‌ی زشت و ناخوشایندی را به نمایش گذاشته و دل هر ایرانیِ دوست‌دار تاریخ و میراث را به درد می‌آورد.
به گزارش اَمرداد، یکی از ارزشمندترین یادمان‌های کشور که نمونه‌ی آن تا کنون در هیچ جای ایران دیده نشده در گوشه‌ای به حال خود رها و به دست فراموشی سپرده شده است. نبود بودجه و بی‌مهری‌ها و رسیدگی نکردن مدیران فرهنگی شهری و استانی به همراه گذشت زمان، زخم‌های ژرفی‌(:عمیقی) را بر پیکر بی‌دفاع این یادگار نیاکانی که بیش از 1700 سال دیرینگی داشته و از دیدگاه مِهرازی‌(:معماری) بی‌همتا و یگانه به شمار می آید، زده است. پایه ی برخی از ستون ها که همگی سنگی بوده با گذشت زمان و آرام آرام سُست شده و در حال فرو ریختن است. گیاهان خودرو به درون پوسته‌ی سنگ‌ها رِخنه‌(:نفوذ) کرده و به آن‌ها آسیب رسانده است. تاراجگران به تازگی بخشی از ورودی اتاق چسبیده به آتشکده را به انگیزه‌های ناروشن شکسته و خُرده‌سنگ‌ها را بر روی زمین ریخته اند. معتادان و ولگردان از این اتاق به عنوان سرپناهی آرام بهره برده و خاکستر آتش خود را درون آن رها کرده‌اند! بازآرایی‌های‌(:مرمت‌ها) کارشناسی نشده و بد ریخت نیز از دیگر آسیب‌های وارده به آتشکده‌ی آذرخش داراب به شمار می‌آید. اما شاید یکی از بدترین دشواری‌های این یادمان ملی که صحنه‌ی زشتی را به وجود آورده است، رها کردن نخاله‌ها و انباشت آن پس از پاک‌سازی اتاق‌های درون آتشکده باشد که نبود شناخت و آگاهی از یادمان‌های تاریخی را در میان مدیران میراث فرهنگی شهری نشان می‌دهد. زیرا باید پس از پاک‌سازی، نخاله‌ها را همان روز از این جایگاه بیرون می‌بردند. براستی اگر یک گروه جهانگرد و یا گردشگر برون مرزی‌(:خارجی) با این صحنه رو‌به‌رو شود با خود چه می‌اندیشد؟ آیا این کار دهن کجی به تاریخ و فرهنگ ایرانی و هویت ملی به شمار نمی‌آید؟.
این آتشکده‌ی ساسانی در روزگار اسلامی به مسجد دگرگون شده و هم اینک به مسجد سنگی نامدار است. درباره‌ی کاربری این یادمان دیدگاه‌های گوناگونی آورده شده است. پروفسور «هوف» باستان‌شناس آلمانی بر این باور است که این جایگاه از آغاز کار مسجد بوده است. برخی از باستان‌شناسان این یادمان را نیایشگاه بزرگ مهریان دانسته که در روزگار ساسانی به آتشکده دگرگون شده و سپس‌تر همانند بیشتر آتشکده‌ها با توجه به شرایط مکانی و زمانی تغییر کاربری داده است. برخی از پژوهشگران با نگرش به طرح چلیپایی شکل آن، این یادمان را کلیسایی نَصرانی دانسته‌اند. محمد تقی مصطفوی، باستان‌شناس آن را ساسانی و آتشکده شناسایی‌(:معرفی) کرده است. سرانجام نیز دکتر یوسف کیانی این مسجد را وابسته به سده‌ی 11 مَهی‌(:قمری) می‌داند. اما علی رضا جعفری زند، باستان‌شناس با گرایش دوران تاریخی که این یادمان را از نزدیک دیده است به اَمرداد گفت‌: «‌به دیدگاه من این یادمان وابسته به روزگار آغازین‌(:اوایل) ساسانی است و به هیچ روی کهنه‌تر نبوده و پیوندی هم با پیش از روزگار ساسانی ندارد و تاریخی میان 260 تا 266 میلادی را می‌توان برایش پنداشت. کاربری آن را می توان کمابیش چیزی همانند نیایشگاه‌(:معبد) آناهیتای بیشاپور برشمرد. زیرا سقف هر دو باز و ساختار یکی است، ولی با فرم‌های گوناگون. در بیشاپور راهبری‌(:هدایت) آب به وسیله‌ی رودخانه انجام می‌گیرد و در این جا نیز از سوی سقف و آب باران انجام می‌گرفته است.، و زیر سقف نیز سازه‌ای حوضچه‌ای مانند و کم‌ژرفا وجود دارد. حال می‌تواند نیایشگاه (:معبد و محل عبادت) و یا جایگاه آتش باشد، یعنی آب و آتش در کنار هم. همچنین شاید جایگاه مهراب کنونی نیز جایگاه آتش بوده است. به‌هر روی ما از ساختار آتشکده‌های آغازین ساسانی آگاهی چندانی نداریم و تنها نمونه‌ای در آذرگُشسب (تخت سلیمان در تکاب آذربایجان) داریم. به دیدگاه من در این سازه آب و آتش در کنار هم ستایش می‌شده اند. ما هیچ سازه‌ای جدا نداریم که با استواری آن را نیایشگاه مهری یا آناهیتا بشماریم و بر جای مانده باشد و حتا نمی‌دانیم چه ریخت و فرمی این نیایشگاه‌ها داشته اند. نمونه‌ای برای روشن‌تر شدن این جُستار می‌آورم : برای نمونه موبد کَرتیر در هیچ کجا نگفته است که ما نیایشگاه‌های‌(:معابد) ساسانی را برپا کردیم و سخن تنها بر سر ساخت آتشکده‌ها در ایران است و این خود یک سند استوار و مهم به شمار می‌‌آید. از سویی دیگر نیز، هرودت می‌گوید ایرانیان چیزی به نام معبد ندارند. اندک ساز‌ه‌هایی را هم که به این‌گونه می‌بینیم زیر تاثیر مِهرازی هِلنی بوده است. پس سازه‌ای جدا برای نیایشگاه‌(:معبد) نداریم و به دید من بخشی از آتشکده‌ها به شمار می‌آمده‌اند. سخنان من نیز بر پایه‌ی مدارک و مستندات است نه دیدگاه شخصی و پَسند من».
دکتر جعفری زند از ارزش ویژه‌ی این یادمان ساسانی نام برده و به اَمرداد گفت‌: «‌این سازه تنها سازه‌ی چهارتاقی سنگی در ایران است که در دل کوه تراشیده شده و آن را با نام چهارتاقی سنگی می‌شناسیم که بی‌مانند‌(:منحصر به فرد) است و از دیدگاه مِهرازی نیز یگانه به شمار می‌آید و نگه داشت و پاسداری از آن بسیار بایسته‌(:ضروری) است».
این استاد دانشگاه درباره‌ی دگرگون شدن این سازه به مسجد در روزگار اسلامی گفت‌: «‌پدر ابوبکر، یعنی اتابک سعد بن زنگی مظفری در برابر آرامگاه کورش در پاسارگاد مهرابی را برپا می‌کند و ابوبکر فرزند وی نیز به پیروی از آن مهرابی را به این آتشکده می‌افزاید و این جا را به مسجد دگرگون می‌کند و در بالای مهراب آن هم با دبیره‌ی‌(:خط) ثلث، سنگ نوشته‌ای به جا می‌گذارد. در کل در روزگا اسلامی به خود می‌بالیند که سازه‌ای ساسانی را به مسجد دگرگون کرده و آن را با مهراب و نوشته‌ای آذین می‌کرده اند».
جعفری زند در بخش دیگری از سخنانش درباره‌ی سازه‌های آبی پیرامون این آتشکده افزود‌: «‌من باورمندم که این آبراهه به درون این چهارتاقی می‌آمده و از زیر آن گذر می‌کرده است و پِی سازه‌ی آن ساسانی است که در روزگار اسلامی بازسازی و بِهسازی شده و به عنوان آسیاب از آن بهره می‌بردند و تا روزگار قاجاریه کاربرد داشته است. در واقع این سازه طرح آبرسانی ساسانی به شمار می‌آمده است. به گونه‌ی کلی ما هر کجا آتشکده یا چهارتاقی ساسانی را داریم در کنار آن چشمه، رودخانه و یا آبراهه‌ای می‌بینیم و آب و آتش در کنار هم کاربرد داشته است. زیرا آب نمودار و سرچشمه‌ی پاکی در میان ایرانیان بوده و از ارزش ویژه‌ای نزد آنان برخوردار است».
این باستان‌شناس در پاسخ به این که آیا اتاق چسبیده شده به چهارتاقی، اتاق نگهبانی و یا جایگاه آسایش موبدان است، گفت‌: «‌ما با استواری نمی‌توانیم درباره‌ی کاربری این سازه چیزی بگوییم و همه‌ی این سخنان گمانه‌ای بیش نیست. من باورمندم که پیرامون این یادمانی که به گونه‌ی تک و منفرد به جا مانده، سازه‌های دیگری هم وجود داشته که این چهارتاقی به آن‌ها افزوده‌(:الحاق) شده است و اگر کاوش‌های باستان‌شناسی در این جا انجام شود همه چیز برای ما روشن شده و این چهارتاقی مفهوم پیدا می‌کند. این چهارتاقی بخشی از یک مجموعه بوده که سالم بر جای مانده است. پس باید کاوش کنیم تا بتوانیم به ساختار درستی رسیده و سازه‌ی اصلی را مورد تجزیه و تحلیل جای داده تا کاربرد همه‌ی بخش‌ها برای ما روشن شود. از سویی دیگر، برخی این اتاق را آتش‌خانه و برخی جایگاه دفترهای وَرجاوَند‌(:مقدس) می‌دانند که همه‌ی این‌ها گمانه‌ای بیش نیست و تنها با کاوش‌های باستان‌شناسی می‌توانیم به آن دست یابیم».
جعفری زند در پایان درباره‌ی نام این یادمان ساسانی نیز افزود‌: «‌ما هیچ سند استواری نداریم که بخواهیم این سازه را آتشکده‌ی آذرخش بنامیم و به دیدگاه من باید این نام را در جای دیگری جست‌و‌جو کنیم. زیرا در نوشته‌های رُخدادنگاران سده‌ی چهارم اسلامی مانند مسعودی تنها به نام آذرخش برمی‌خوریم، ولی هیچ کدام از آن‌ها از جایگاه آتشکده‌ی آذرخش نامی نمی‌برند. پس ما باید بگوییم منسوب به آذرخش». 
به گزارش اَمرداد، این یادمان ساسانی در 7 کیلومتری شهرستان داراب و در خاور‌(:مشرق) کوه پهنا ساخته شده است. از ویژگی‌های این سازه این است که همه‌ی دیوارها، ستون ها، سقف‌ها و اتاق‌ها به گونه‌ی یکپارچه از کوه تراشیده شده است. در سال 652 مَهی نیز این سازه به مسجد دگرگون شده و با نام مسجد سنگی آوازه پیدا می‌کند. این آتشکده با شماره‌ی 229 در 15 آذرماه 1314 در سیاهه‌ی یادمان‌های ملی به ثبت رسیده است. 



سنگ‌نوشته‌ای به خط کوفی و زمانی که اینجا به مسجد تبدیل شده است

نخاله‌‌های ساختمانی در جای جای بنای ملی ریخته شده است و جای بسی افسوس دارد

سقف آتشکده

حوضچه‌ي کف بنا که دقیقا وسط آتشکده جای داشته و گرداگرد آن حلقه می زده اند

حفاری غیرمجاز درکف اتاق نگهبانی که در آن خاکستر آتش ریخته اند

جاده‌ي ورودی و صخره کوهی که آتشکده در آن ساخته شده است

تاراجگران بخشی از اتاق نگهبانی را به تازگی شکسته اند

بخشی از سقف و دیوار یادمان نیاکانی که براثر نم و رطوبت پوسیده شده است

اتاقی که منسوب به اتاق نگهبانی و چسبیده به آتشکده است

آسیاب و سازه‌های آبی پیرامون بنا که پِی آن به‌گمان زیاد باید ساسانی باشد و آب آن برای آتشکده بهره برده می شده است
 
 
 
 
 

آتشکده‌ي ساسانی منسوب به آذرخش داراب





بخشی که به مهراب مسجد تبدیل شده است

وضعیت اسفبار درون اتاق نگهبانی

پایه ستون‌های درون یادمان ملی که درحال فرو ریختن است.

نگاره ای به جا مانده از روزگار قاجاریه که در بخش ورودی دری وجود داشته 

منبع خبر: 
خبرگزاری امردادamordadnews.com