جشن اسفندگان، بزرگداشت جایگاه بانوان

 

       در فرهنگ وتراداد(:سنت) مرتوگان(:مردم) ایران باستان ونیاکان فرهیخته ما؛ جشن وشادمانی، دست افشانی وپایکوبی از جلوه های نیک زندگی بوده به همین روی آموزگاران، رهبران وپادشاهان باستانی این کشور، شادمان زیستن را برای همگان آرزو کرده اند.

درسنگ نگاره ای اززمان هخامنشی چنین آمده است:«بزرگ است اهورامزدا که آسمان را آفرید، که زمین را آفرید، که مرتو (:انسان) را آفرید وشادی را برای انسان آفرید.» چنین برداشت می شود که خواسته و آرزوی پادشاهان آن روزگار برای همه مرتوگان، سرور وشادمانی آنان بوده است.

با پژوهشی ژرف درنسک (:کتاب) اوستا وگاهداد (:تاریخ) دینی ایران باستان وبا بررسی ترادادهای ملی این سرزمین درمی یابیم که جشن های بسیاری ازروزگاران دوروبا نوآوری درنگرش زیبای نیاکانمان درفرهنگ مرتوگان ایران به یادگار مانده است. 

نیاکان فرزانه ما به پیروی ازسفارش آموزگار وپیام آور خود اشوزرتشت، پیوسته برآن بوده اند تا جشن وشادمانی را درجای جای هازمان وهمبودگاه (:جامعه) خویش بنیانگزاری کرده وآن را هرسال باشکوه تر برگزار کنند تا به نیکی درفرهنگ وباورمرتوگان گسترش یافته وبرای آیندگان به یادگاربماند. به همین انگیزه ازرویدادهای زاستاری(:طبیعی)، ستاره شناسی(:نجوم)، دینی وهازمانی بهره گرفته و جشن هایی را به مناسبت های گوناگون تاریخی، استوره پنداری ودین پایگی برپا داشته وشالوده ریزی کرده اند.

برخی ازاینگونه جشن ها همانند نوروز، تیرگان، مهرگان و سده که اندک اندک وباگذر زمان تا به امروز پایدار مانده اند و به ریخت (:شکل) ملی درآمده اند ریشه درباورهای استوره باستانی این کشور وگاهی رویدادهای تاریخی وسرنوشت ساز گذشتگان دارند. برخی ازجشن ها وآیین نیز برپایه نگرش های دینی وفروزه های خداباوری پایه ریزی شده وبه ریخت آمده اند. جشن هایی مانند گاهنبارها که درآغاز به پیشه کشاورزی نسبت داشته و کم کم سرودهایی ازنسک خرده اوستا به نام آفرینگان گاهنبار برای برگزاری آن سروده شده است. جشن دین پذیری که «سدره پوشی» نام دارد ونوجوانان با پوشیدن پیراهن سدره وبستن کشتی، کیش نیاکان را پذیرا می شوند. جشن «گواه گیری» که آغاز آیین پیوند زناشویی درفرهنگ زرتشتیان است، ازاین گونه جشن ها وآیین های دینی می باشند.

گروهی ازجشن های ترادادی زرتشتیان نیزبه گاه شماری آنان وابسته است که به ارج گذاشتن هریک از ایزدان ونمادهای ارزشمند مورد ستایش گذشتگان نسبت داشته است. درگاهشماری(:تقویم)، ترادادی زرتشتیان هرماه سی روزدارد وهرروزدراین گاه شماری، نامی ویژه برخود دارد. از آنجا که نام دوازده ماه سال نیزدربین روزها نهفته شده وجای گرفته است بنابراین هرگاه ودرهرماه که نام روزبا نام ماه باهم برابرشود نام آن روزوماه را برخود گرفته وجشنی درآن ماه برگزار می شود. برای اینکه چنین جشن هایی نیزپایداری وارزش بیشتری برخود داشته باشند نمونه هایی ازسرگذشت و انگیزه دینی هماهنگ با نام واژه آن روز، گاهی رویدادی تاریخی وپدیده ای درباوراستوره ای را به پشتوانه مانایی آن جشن وآیین افزوده اند.

به همین روی درهرسال دوازده جشن ماهیانه بدین گونه پیش خواهد آمد. روزفروردین از ماه فروردین جشن فروردینگان است که درآن روزبا آیین های ویژه ای که زرتشتیان برمزاردرگذشتگان خود دارند، روان وفروهردرگذشتگان گرامی داشته می شود. درجشن اردی بهشت گان، بهترین راستی وجایگاه اشا(هنجارراستی درهستی) را یادآوری کرده و پاس می دارند. درجشن خوردادگان، به رسایی مرتوگان درگام های رازوری(:عرفان) اندیشه دارند. به گاه فرارسیدن جشن تیرگان به استوره ایزد باران که «تشتر»نام دارد می اندیشند، این ایزد همانند اسبی سپید رنگ درمیان ابرها با دیوخشکسالی(:اپوش) به تازش ونبرد می پردازد تا نوید پیروزی وکامیابی خود رادرچنین نبردی، پس ازبارندگی وسرسبزی به ارمغان آورد. هماهنگ با آن به سبب فرا رسیدن جشن تیرگان، رویداد تاریخی واستوره آرش نیز یادآوری می شود که درآن برای کشورگشایی با پرتاب تیرآرش کمانگیر وجان باختن اودرراه سرافرازی کشورش ایران؛ شگفتی تاریخی نام آور شده است. درجشن امردادگان که به چم بی مرگی است، به فراخور بلندی، شکیبایی وایستادگی درخت سرو، مرتوگان به جاودانگی چشم می دوزند. درشهریورگان، شهریاری مینوی وپادشاهی برخویشتن یادآوری شده وبه آزمون می رسد. درجشن مهرگان که استوره پیروزی فریدون بربیداد اژی دهاک را نیز برپیشانی خود نشانده است، به ایزد میترا، مهر وپیمانداری ارج می گذارند. به ماه آبان وجشن آبانگان، ایزد بانوی آناهیتا را درود می گویند تا آب های گیتی همچنان پاک وبالنده بمانند. درجشن آذرگان به شکوه پاکی، روشنایی وگرمای آتش خیره می شوند. درماه دی که به چم آفریدگار است، داده های نیک اهورایی را پاس می دارند. به جشن بهمن گان برآنند تا وهومن (:نیک اندیشی) را درخود افزون گردانند وهنگامی که به پایان سال می رسند با برگزاری جشن اسپندگان فروزه های: آفرینش، زایندگی، پرورش وفروتنی را که درزمین وزنان به یاد گار مانده است پاس می دارند.

«سپنتًه آرمًئی تی» که درگویش پارسی به ریخت سپندارمذ واسپند درآمده است. به چم اشغ ورجاوند وپاک است. سپنته آرمئی تی از دوبخش: سپنه (:مقدس) وآرمئی تی(:آرمان واشغ) فراهم آمده که به بهترین آرمان ها در هنرزن بودن اشاره دارد. مهربانی، فروتنی، فداکاری، شکیبایی، گذشت و از خودگذشتگی را درنهاد ورفتار بانوان می توان دریافت کرد که همان ویژگی اشغ پاک و سپندینه است.

در سرودهای زرتشت، گات ها چندین بار به فروزه سپنته آرمئی تی اشاره شده و ویژگی های نیکی برآن پیوند یافته است:

 آرمئی تی، ای نماد ایمان و محبت، آن پرتو اهورایی که پاداش زندگی سراسرنیک منشی است به ما ارزانی دار.

گات ها، هات 43 بند 1

پروردگارا مرا به سوی راستی وپاکی که نهایت آرزوی من است رهبری کن تا با پیروی از آرمئی تی واشغ پاک به رسایی برسم.

گات ها هات 43 بند 3

آرمئی تی، فروغ اشغ ومحبت را دردل راستی پویان روشن نموده، آنان را به سوی حقیقت رهنمون خواهد کرد.

هات 43 بند 6

از آنجا که آرمئی تی در پیام زرتشت نماد مهر ومحبت، اشغ وپاکی، ایمان به خدا وفکر رساست پس به هنگام تردید ودودلی بایاری از او خواسته شده تا نورایمان واشغ به هر پدیده نیک وارزشمندی درنهاد مرتو پویا وپایدارگردد.

دربخش هایی ازاوستا، نامه مینوی ایران باستان، بارها به زنان نیک وپارسا درود فرستاده شده وجایگاه بلند مینوی برای آنان آرزو شده است. «ازبین زنان ومردان، آن را که برابر آیین راستی ستایش نیکوتری داشته باشد. مزدا اهورا از آن آگاه است – زنانی که با درستگاری وراستی سرآمد شده باشند را می ستاییم – مردان وزنان نیک اندیش که درهر سرزمین با کمک وجدان آگاه با بدی وکژاندیشی مبارزه می کنند را می ستاییم. – زن پارسایی را می ستاییم که بسیار نیک اندیش، بسیار خوش گفتار، بسیار درست کردار وباوجدان باشد.»

درسرودی ازنسک اوستا چنین آمده است:

«یٍنگهٍه هاتام. آاًت یٍسنه. پئی تی. وًنگهوٌ. مزدا اهورا. وًاٍتا. اًشات. هًچا. یائونگهام چا. تانس چا. تائوس چا. یًزًه مًییده.» این سرود نه تنها زنان ومردان را در یک جایگاه بررسی کرده است بلکه زنان نیز می توانند با کردار خویش برتر از مردان باشند.

برگردان این سرودنیز چنین است: «از بین زنان ومردان بر کسی درود وستایش باد که بیش از دیگری کردارش رابرپایه اشا(:هنجار راستی در هستی) هماهنگ کرده است.»  

به باور دیگری که برگرفته ازاندیشه نیاکان است. سپندارمذ درجایگاه مادی اززمین نگهداری می کند به این دلیل که برخی ازویژگی های زن وزمین مانند زایندگی، پرورش، بردباری وفروتنی با یکدیگرهماهنگ ویکسان است. 

ابوریحان بیرونی درنسک آثارالباقیه می نویسد:«اسفندارمز، فرشته موکل بر زمین است. سپندارمذ درماه سپندارمذ به جهت یکی شدن نام روز باماه عید زنان بوده است ومردان به زنان هدیه می دادند. این رسم در شهرهایی چون اصفهان، ری وپهله وشهرهای مرکزی وغرب ایران باقی مانده است وبه فارسی مزدگیران می گویند» 

چنانکه بیرونی نیزاشاره کرده است سپاس وستایش مادران وزنان از ویژگی های یادشده وپیوسته درجشن اسفندگان است. دراین روزمردان وفرزندان با برگزاری آیین هایی شاد وباشکوه پیشکش هایی فراهم می آورند، به مادر بزرگ ها، مادر، همسر، خواهر وکدبانوی خانواده می دهند تا از اشغ ومهربانی مادران وبانوان سپاسگزاری کرده باشند. درجشن اسفندگان، بانوان پوشش نو برتن کرده واز کارهای همیشگی درخانه پرهیزمی کنند وبه جای آن مردان وپسران درآن روزکارهای همیشگی وروزانه خانه را پوشش می دهند.

درنسک یادگار دیرین آمده: «امشاسپند سپندارمذ، درنقش مادی خود نگهبان زمین است وازآنجا که زمین نیز مانند زنان درزندگی انسان نقش باروری وباردهی دارد، جشن اسفندگان برای ارج گذاشتن به زنان نیکوکاربرگزارمی شود. درزمان گذشته و دربرخی ازگوشه های سرزمین ایران، دراین روز، بانوان لباس وکفش نو می پوشیدند. زنانی که مهربان، پاکدامن، پرهیزگار وپارسا بودند ودرزندگی زناشویی خود فرزندان نیک را به هازمان افزوده بودند مورد تشویق قرارمی گرفتند. در روزجشن اسفندگان زنان ازمردان پیشکش هایی دریافت می کردند. آنها دراین روز ازکارهای همیشگی خود درخانه وزندگی خانوادگی معاف می شدند. درروزجشن مردان وپسران، کارهای روزانه وهمیشگی زنان درخانه را انجام می دادند.

اکنون نیززرتشتیان به باورترادادی خود، جشن اسفندگان را به یاد جایگاه ارزشمند بانوان وزنان نیکوکار وپاکدامن گرامی داشته ودربیشتر شهرها وروستاها این روز را به نام روززن و روزمادر، جشن می گیرند.

زرتشتیان به جشن اسفندگان، درتالارآدریان گرد هم می آیند. نقش بانوان در پویایی وگسترش فرهنگ زرتشتی توسط سخنرانان اندیشمند بیان می شود. دربرخی ازشهرها بانوی برگزیده هرسال که بیش ازهمه مهربان، فداکار، بخشنده وباگذشت بوده را گزینش ومورد تشویق قرارمی دهند. سرودهایی برای ارج نهادن به بانوان پارسا ونیکوکار خوانده می شود وبا پذیرایی ازشربت وشیرینی وپرداختن به شادمانی گروهی، جشن اسفندگان با شکوه ویژه ای گرامی داشته می شود.»  

بن مایه:

گات ها، سرودهای زرتشت. موبد فیروزآذرگشسب. تهران. انتشارات فروهر 1351

جایگاه زن در ایران باستان. موبد اردشیرآذرگشسب. تهران. انتشارات فروهر

یادگاردیرین. کورش نیکنام. تنتشارات بهجت. تهران 1395

خرده اوستا. رشید شهمردان. انتشارات فروهر. تهران. 1359